Articles

Céhwū

 Céhwū : Sɑ́’ngwě’ ntám lɑ́’ Bàmìlèkē.

Nǒ’ mbɑ̄ mbèè Fʉ̀. Pó nkwāt Nò’ sǐ’ nɑ́ mbè’ zʉ̀’, ntìè’ tɑ̀ njə̄ə̄, nɑ́ tě’zʉ̀’. Fʉ̀ píá nzhwíéfʉ̀ mbɑ̀ póómfʉ̌ nsī Nò’. Mbèè mɑ̄fʉ̌ mbɑ̄ nɑ́ yì zʉ̀’ ndǒk ī.

Fʉ̀ lɑ̌’bɑ̄ mbhì mɑ̄ndēn, wěn lɑ̀ lēn. Ò lɑ̌’ghʉ̀ mbɑ̀kɑ́lɑ̄, à kwē’ mɑ̀ ǎ nkō : nzhwīē ò, pōō mbǒ, mbèè nò, njók ó lɑ̄’, nkwé’ mɑ̌ ǎ mfén ō mbɑ̀ fèn. Fʉ̀ sǐ’ nsɑ̄’ lɑ̄’ ndǒk í bɑ̄.

Mbɑ̀ yàā fhʉ́lɑ̄’ lɑ́ mbɑ̄ mɑ̀ ǎ ghʉ̌ tɑ̀’ ghɑ̀’ nkām. Ntīēntíé nkǒm, mbɑ̄ Nò’ tɑ̀ njə̄ə̄: Pààngòp, kǒmnzhì, ndàmkòm, Mɑ̄njwè’, kû’ngà’.

Fʉ̀ píá Nkámngwè’ vʉ̄’ʉ̄ bɑ́nsāh nǔngwè’, mɑ́njwè’ bɑ̄ndʉ̄ɑ̄’ lɑ̄’. Nshʉ̄ɑ̀’fʉ̌ mbɑ̄ ngǎk Fʉ̀ ndìàndìà.

Extrait: Nŋwɑ̀’nǐ Ghə̀ə̄ Fè’éfě’é 5e P76-77

 

Céhwū : Kāàsì

 Mɑ̄ŋū mɑ̄ngà’nshì pí mɑ̄ŋū kùkú’ mbɑ̄ ntìè’ ē hīēsǐ mbí ghá’ŋwɑ̀’nì píá pɑ̀nsìèsì zɑ̄ɑ̄. Làh ntō’ ntìè’ ē hīēsì béè lè, ǒ ngén sìī ndʉ̄’ njīī pʉ̀nòk tɑ̀ nɑ̄h mǒ sēn. Pʉ̀ tɑ̀ njə̄ə̄ sǐ’ ndɑ́h pàksì yɑ̀ɑ́ mbèè bɑ̄.

Ǒ nkwēn sìī ndʉ̄’, mfàkndʉ̄’ bɑ̄ nɑ́ yì pàh nté’sí mɑ̂: Pěn ngén mɑ̀ hɑ̄ ? Pěn pʉ̀ sʉ̄’ʉ̄ ? Kɑ́ tɑ́ pěn ghʉ̀ ʉ̀ ? Pɑ̀ghěnzʉ̀’ mɑ̂: pɑ̌h ngén mɑ̀ Lūm, Mbàŋgā, Dùālā… pɑ̌h pʉ̀ tāā. Làhā tɑ́ pó nkō nɑ́ làhngén Dùālā? Pʉ̀ɑ̌ mbí pɑ̀h pʉ́ɑ́. Ǒ ìnkō khʉ̀ sʉ́’ʉ́ nā ā ?

 

Ǒ ìnkwēn mɑ̄nzhì ntēn, kèn ò sī ìntēn bɑ̄ ɑ̄ ? Mfàkndʉ̄’ mɑ̂: ” pèn kɑ́ywēn wú mɑ̄nzhì í ? Pō mɑ̂: Pɑ̌h ghʉ̌ ŋwɑ̀’nì mbʉ́ɑ́ mɑ̌’ mɑ̄nzhì, mbɑ̄ kɑ́ywēn ncɑ̀ɑ̀tōm yòh.”

Pěn ìnhɑ̄ ŋwɑ̀’nǐ mɑ̄nzhǐ mbí wɑ̌? Nɑ́ yàā tūsè’ è ? Mbɑ̀ tɑ̀ fà’á, ɑ́ pèn kō’ thʉ̄ lɑ́.

Ŋwɑ̀’nǐ Ghə̀ə̄ Fè’éfě’é  P.73

Céhwū: Kǒ nʉ̀ɑ̀

Zʉ́’nʉ̀ɑ̀ lɑ̀bɑ̌ mbhì mbɑ̄ mfɑ̌’ pʉ̌nzhwīē. Yáá ntìé’è mbɑ̄ mfɑ̌’ nkwèè pʉ̀ : pōōmbâ’, pʉ̌nzhwīē, póósòm, póóngòò.

Ngɑ̌ fhʉ́njómɑ́ fɑ̌hnzɑ́, njīī pʉ̀nòk mɑ̄ntōh pɑ́’ dhʉ̄ lɑ́, mʉ̀nzhwīē pí sō, nīmvēn, mbâ’ pí nī, njə̀ə̀, pʉ̂nkhʉ̄ɑ̄ píá yɑ̀ɑ̀ zúmfɑ̀’.

Mɑ̄ŋū nkhʉ̀ɑ̀nʉ̀ɑ̀ pí mbàkngòfát mbɑ̄ tɑ̀ ntōm, ò zhī mɑ́ ntìè’ mʉ̀nzhwīē kɑ́pàā móó nkòò ndáh mbɑ̄ kò nzʉ̄’nʉ̀ɑ̀ lɑ́ kù’. Ngòfāt, mbìyā’, nzhʉ̀’, njɑ̀ɑ̀, nkwēn…

Wū pó mfāt, ǒ nzɑ̄ ntìè’ ē sēē lɑ́ mbɑ̄ mɑ̀ pō lɑ̀zʉ̌’ tɑ̌ nɑ́ báá tɑ́h nzɑ̄ lɑ́. Wěn ndí’ zɑ̄ wúzɑ́ nɑ́ yòh lɑ̄’, mɑ̀ ǎ ghàtsǐ ná ì tɑ̀ kēēmbʉ̄ɑ̄.

Nŋwɑ̀’nǐ Ghə̀ə̄ Fè’éfě’é P. 35

 

Céhwū : Lē’.

 Mǒ’ nzʉ̂’nʉ̀ɑ̀ lɑ̀bɑ́ ndí’ ghěn kò mbɑ̀ sēnɑ̄ lɑ̄, ncēh mēn ì, à mɑ̄mbīē’sī, mvɑ̄h mbèè nèhē. Yāā bɑ̄ mó’ līē’, mōō bô nɑ̄h ghòó ndǒm ī, ncwíí vàm zī.

Mbɑ̄’ ā bɑ̄ tɑ̀ ngén kò, à, yāhsî nhɑ̄ nā í nzɑ̄, njɑ̄’ mɑ̀ wú mǒ’ sēn, ntāl í mbèè.

– Ò kɑ̀’ ghén kò zě’é sēn à ?

– Nāk ā fà’á, sì’ kǒ kɑ́ tɑ̀ fà’á ā? Mbɑ̀ wò kɑ̀’ ghén kò í ? Ǹ kɑ̀ghén kò wāhà, nā ā yā’ zě’è.

Pō tō’ sʉ̀ɑ̀. Nzhìèkū’ kō yɑ̄ɑ̄, pō ghēn nzhʉ́ɑ́ mbǒmngāp nkā’, mvāt tōō yɑ̄ɑ̄. Pō zɑ̄ pìī lē’.

Extrait Nŋwɑ̀’nǐ Ghə̀ə̄ Fè’éfě’é 5e p25.

 

Céhwū : Wú ngwè’, wú póóngwè’.

Nǔ ngwè’ sī nǔ tɑ̀’ těndʉ̄ɑ̄ bɑ̄, yáá nǔ nkwèè póóngwè’. Mó’ pʉ̌ nkwá’sí mɑ́ yáá nǔ tɑ̀’ nkʉ̌ndʉ̄ɑ̄. Nǔ “Deputé” n̄tʉ̄ɑ̄ sīē, pō lī ndāt ntēn mbhì, nǔ nsɑ̂’tūsè’, pō lī nníá pō yɑ́ɑ́ thʉ̄, nǔ ntōòsì, pō tʉ̄ɑ̄’ nkwàá nā. Yāā bɑ̄ fě’è mɑ̀ ndɑ̌’ pō bɑ́ sīēcɑ̌’ í ?

Mó’ pʉ̌ n̄dí’ fǎk zʉ̀’ fà’á, mɑ̀ yáá nshʉ́ɑ́ yɑ̄ɑ̄. Pó nkwá’sí mɑ́ pó ngén mbhǐ ɑ́ tʉ̄ɑ̄’ mɑ́ nkwàà á ? Pó mbɑ̄ tɑ̀ nŋɑ̄’ làk nhɑ̄ mbí pō, pō lāh túfhʉ̀ nzhī wènòk; yāā bɑ̄ ntìè’ mǒ’ ghɑ̀’ wěn sɑ̌’ kāāsǐ nɑ́ zʉ̀’ yɑ̄ɑ̄ lɑ́, pō tīē yɑ̄ɑ̄ sɑ̌’pə̀pē’ mɑ̀ flàŋsí pɑ̀ndə̄ə̄wúzɑ̄, n̄cēh kīkēē.

Ǹ dɑ̀yǔ’ mɑ́ mǒ’ nsɑ̂’ kǒm Nshùnshʉ̀’ lɑ̀sǒk yì pʉ̀ mɑ́ wěn mbēh tɑ̀ njwēn yì kârtə̀, mɑ̀ à yá’ lǎh zʉ̌’ cǒpngwè’, zʉ̌’ ŋwɑ̀’nǐ sî, zʉ̌’ nāk-á-ń-tōh.

        Grammaire Pratique du Bamiléké Fè’éfě’é. Nzɑ̄mbʉ̄’ Ndɑ̌’kɑ́yīī. Page 52

 

Céhwū : PÈÈ NĒHĒ.

Nzɑ̄ Émɑ̄ndǎk pósí á mbí fʉ̀, mɑ́ ngɑ̌ hɑ́ mvʉ̄ɑ̄ ī cɔ̀. Mvʉ̄ɑ̄ í lɑ̀ bɑ̄ n̄gēē nā, ǎ lɑ̀ bɑ̄ n̄dáh wū ā. Ngɑ̌ lén mbí fʉ̀ mɑ́ pó m̄bī’ nēhē, mɑ́ pó n̄tʉ̄ɑ̄ nǔ tú à tʉ̄ɑ̄. Fʉ̌ lɑ̀ yū’ ghǝ̀ǝ̀ mā, n̄dēn sì’ mɑ̂: Ǎ píé lɑ̀’. ɑ́ wěn sì cɑ́’sí ī, ɑ́ wěn sì ghēē nī, ɑ́ wěn sì ghǝ́ə́ nǔ mbú ì.

Pō m̄bèè nā mɑ́ nēhē. Pó shùɑ̄nǔ tú à, fʉ̀ yòh pēn. Wɑ̌ yíí mɑ̀ ngɑ̌ hɑ́ hǔ mbí mvʉ̄ɑ̄ ɑ̄ ? Pó yòg á lɑ̄’ sì lɑ̀’ ā ncà’, sì hɑ̄ ā ngù.

Á pèn cāk nǔ yāā tɑ̄ n̄sōg ā. Ǹ kɑ̀’ yá’ yǔ’, ǹ kɑ̀’ yá’ yìī. Nù báá cāp khù ā, sì pó á nā.

   Grammaire Pratique du Bamiléké  fè’éfě’é  Nzɑ̄mbʉ̄’ Ndɑ̌’kɑ́yīī page 39 à 40?

 

Céhwū : Mbí póómɑ̄ ō, pɑ̀nzɑ̂ndʉ̄ɑ̄ sì zhǐ mvàk ntū.

Póómɑ̄ ō, nǔkɑ́ tɑ́ wéé ngǔ’ é sí’ nját n̄sī wūɑ̄ bɑ̄ ɑ̄ ? Nǔkɑ́ tɑ́ pɑ̀mbɑ̄’ yǒh kɑ̌’ n̄gʉ́ ngǔ’ nkhʉ̀ mɑ̀ wú nā ā?

Ngǎ’! Zɑ̄-sì-lɑ̌h-njàm, sì lɑ̌h nzɑ̄, sì yòò, bɑ̄ mbēē ndʉ̄ɑ̄ wéé ngǔ’ è. Yáá ntìè’ tɑ̀ njǝ̄ǝ̄, mʉ̄nkhʉ̀ɑ́ ndósīē, mɑ̄nsó “tèlègâl, nìlɔ̂ŋ”, ndí mɑ̄nkwá’sí mɑ́ zhínù bɑ́ ndhī kɑ̌ ndǒm ī lɑ́; mɑ̄ngʉ́ yì nù ntìé’è, ǎ lɑ̀ pát nté’sí ntɑ́h mbí njwátlɑ̄. Yāā lɑ̌’ ngǔ’ mbhì, wèn kūɑ̄, těndʉ̄ɑ̄ zǐ bɑ̄ sīsīē tɑ̄ ncāk nzɑ̂ndʉ̄ɑ̄.

Tɑ̄ yáá ngǔ’è, ndū mʉ̀nzhwíé nját sì shùɑ̄ túfìè, mɑ̀ ǎ yá’ cāk nsì “tèlègàl” píá nkò’ ” mòbylèt ” tɑ́ pō sɑ́’ nsāh zū kɑ́ ndʉ̄ɑ̄ lɑ́, ndáh mbōh mbʉ̄ɑ̄ mêndū ǐ kɑ́cwēē nzhì mbèè mǒhshʉ̄ɑ̄ lɑ́. Nsēn mbǎ, pɑ̀h sī kɑ́nàk mɑ̀ cìà yóh nshǔ pɑ̀h bɑ̂ ?

Wěn ngʉ́ béé ntīē nù fě’è, nzɑ̌ lí’ lēē, cìcìà sōh bī, nzhīē ntīèwū, pō bɑ̄ngén sì’ tɑ̌ lɑ́’ pɑ̀ndāk tɑ̄ ntēh ndòò yāā, mɑ̀ yāā yɑ́ɑ́ nshùndʉ̄ɑ̄ lɑ́.

Yáá ncāk mɑ́ ó lí’ bɑ̌ nzɑ̄ndʉ́ɑ́ pʉ̀, mɑ̀ ǒ kwát yò pè’è, ngʉ́ yò̀ mʉ̀nzwīē, ɑ́ nzɑ̄ lēē wāhá, ó kūɑ̄, ɑ́ mǒ’ wèn zɑ̄ yò ndʉ̄ɑ̄. Ò zɑ̌ndʉ̄ɑ̄ wèn, ò zhī mɑ́ mbɑ̀ yì njó sǐ’ mbú ò, sī ndɑ̌’ nzhwīē ī bɑ̄.

 Grammaire pratique du Bamiléké Fè’éfě’é. Nzɑ̄mbʉ̄’ Ndɑ̌’kɑ́yīī. Page 40

 

CEHWU. Lʉ́ʉ́ ndʉ̄’ Njá’ngà’.

– Sɔ̀ɔ̀ Mòōnkām, tɑ̀ ǒ zhí yǒ ò ?                                                                                     -Nǔkɑ́ pàtnī n̄tōm, nzɑ̄ ɑ̄ Nǐcə̄ ?

– Ò kɑ̀’ zhī mɑ́ ndʉ́’ cǎm Njá’ngà’, nzāksī n̄cō nshì, n̄zɑ́’sí pʉ̀nòk tɑ̀’ ɑ́?                                – Ǒ zhí wěn nɑ́ pʉ̀ pó bɑ̄ ntām lɑ́ í ?

– Nānā pí Tòókò, póó ndì à Ndɑ̌yíínǔ bɑ̄ ntām, mɑ̄ m̄fhʉ̄ mɑ̀ hīēsì.                                      -Ǒ tʉ́ɑ́ zɑ̄h zǒ nā á ?

-Ngɑ̌ ŋwǎh síéwū, njīī nsǐ síé tɑ̀ nā à zhî. Nāná ghʉ̌ lʉ́ʉ́ nɑ́ tū ī, Tòókò pʉ̄ɑ̄’ pō ī.                – Tɑ̀ pɑ̀ŋwátlɑ́’ sɑ̄’ njīī mbʉ́ɑ́ yāā à ?

– Ŋ̄h! mfàkndʉ̄’ bɑ̄ nhèè. Ǎ lǎh zʉ̌’zàk kīkēē, nzhì bɑ̄nsīā, à bɑ̄ thʉ̄ nkhʉ́ɑ́ndʉ̄ɑ̄.

– Tɑ́’ pō kɑ̀’ láh yɑ̄ɑ̄ ngén mɑ̀ ndʉ̄ɑ̄kǎ’ ?                                                                        -Ahâ! Ngà’kà’ kɑ̀pěh mbhì nsɔ́ nŋwándǎt nɑ́ pō, tɑ̄ níntóó nzhǐnzhǐ mfāk pí àkɔ̂l, pǎ’hù, ndáh pāndāsì n̄kwāt, mbát nhɑ̄ mó’ nhù.  ɑ́ wèn pīāh nā ī n̄nák, nkhǔndʉ̄ɑ̄ yə̄ə̄ kɑ̀’ pê’.

Nzhī mɑ́, wèn sǐ’ mɑ̄ nkhʉ́ɑ́ ndʉ̄’ bɑ̄, ǎ lɑ̀lʉ̄ʉ̄ ʉ́ ? Mɑ̀ pɑ́’ à lʉ̄ʉ̄, tɑ́’ báá lɑ́ lɑ̀ bɑ̄ sìàní yāā.